Portal Orzeczeń Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

6 czerwca 2025 r.

Sąd Okręgowy Warszawa – Praga w Warszawie

VII Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie: Przewodnicząca: sędzia (del.) Magdalena Pytel

Protokolant: sekr. sądowy Maria Nalewczyńska

po rozpoznaniu 6 czerwca 2025 r. w Warszawie na rozprawie

sprawy C. D.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W.

o zwrot nienależnie pobranych świadczeń

na skutek odwołania C. D.

od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W.

z 16 grudnia 2022 r. nr (...)

1)  zmienia zaskarżoną decyzję, stwierdzając że C. D. nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za kolejne miesiące 2021 r. w kwocie należności głównej 11 156,16 zł (jedenaście tysięcy sto pięćdziesiąt sześć złotych szesnaście groszy),

2)  zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W. na rzecz C. D. tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego 360 zł (trzysta sześćdziesiąt złotych) wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w spełnieniu świadczenia za czas od dnia uprawomocnienia się niniejszego orzeczenia do dnia zapłaty.

VII U 1045/24

UZASADNIENIE

Decyzją z 16 grudnia 2022 r., znak: (...) Zakład Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W. stwierdził, że C. D. pobrał nienależnie świadczenia za okresy od 1 stycznia do 31 maja, od 1 do 30 września i od 1 listopada do 31 grudnia 2021 r. w łącznej kwocie 11.156,16 zł, jednocześnie zobowiązując ubezpieczonego do zwrotu tej kwoty.

W uzasadnieniu organ rentowy wskazał, że ubezpieczony pobrał rentę socjalną i dodatkowe roczne świadczenie pieniężne, nie informując na czas o osiągnięciu przychodu w wysokości powodującej zawieszenie prawa do świadczeń (akta rentowe).

Ubezpieczony pismem z 17 stycznia 2023 r. odwołał się od powyższej decyzji, wnosząc o jej zmianę przez anulowanie lub złagodzenie. W uzasadnienia podniósł, że jest osobą niepełnosprawną w zakresie całkowitego braku słuchu i związaną z tym niemożliwością porozumiewania się mową. Podał, że ma duże trudności ze zrozumieniem spraw formalno - urzędowych, jak i teksu pisanego, jest skazany na pomoc lub dobrą wolę ludzi z otoczenia. Nadto podniósł, że nie był świadomy zaistnienia faktu przekroczenia dochodu. W tych okresach pracodawca wymagał pozostawania w pracy dłużej, niż wynosiła norma godzin. Z obawy o utratę pracy, nie odmawiał pracy w godzinach ponadwymiarowych. Odwołujący się podniósł, że pomimo otrzymywania renty socjalnej i zawodowego zarobkowania pozostaje w bardzo trudnej sytuacji finansowej, żyje na granicy radzenia sobie z kosztami (k. 3).

W odpowiedzi na odwołanie z 4 lipca 2024 r. pełnomocnik organu rentowego wniósł o oddalenie odwołania, podtrzymując stanowisko zajęte w zaskarżonej decyzji. W uzasadnieniu podniósł, że wysokość osiąganego przychodu ustalono na podstawie zaświadczenia pracodawcy (k. 61).

Ustanowiony w sprawie przez Sąd pełnomocnik z urzędu poparł odwołanie, wnosząc o zasądzenie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej (k. 237).

Sąd Okręgowy, ustalił następujący stan faktyczny:

C. D. jest osobą niesłyszącą od urodzenia, posługuje się bardzo prostym językiem bez skomplikowanych fraz. Dwie siostry odwołującego pomagają mu w codziennym funkcjonowaniu. Kwestiami związanymi z aspektami zawodowymi zajmuje się O. R. (1), natomiast kwestiami związanymi z aspektem medycznym druga z sióstr (zeznania świadka).

Odwołujący nie czyta ze zrozumieniem w języku polskim, nie rozumie pism urzędowych kierowanych do niego z ZUS. O treści pism informuje go siostra O. R. (1) (zeznania świadka i odwołującego).

Odwołujący miga biegle, uczył się języka polskiego bez migowego i stąd pojawiło się u niego niezrozumienie kontekstu (oświadczenie biegłego języka migowego k. 237 akt sprawy).

Decyzją z 5 lipca 2005 r., znak (...) organ rentowy przyznał C. D. prawo do renty socjalnej od 29 marca 2005 r. na stałe (k. 82). Został pouczony przy każdej decyzji o przyznaniu renty socjalnej, że osoba pobierająca rentę socjalną zobowiązana jest powiadomić jednostkę organizacyjną ZUS o wszelkich okolicznościach mających wpływ na prawo do renty socjalnej i jej wysokość, w tym między innymi o osiąganiu miesięcznego przychodu. Z pouczeń ZUS wynikało w jakich sytuacjach prawo do renty socjalnej ulega zawieszaniu, oraz konsekwencje pobrania nienależnego świadczenia (bezsporne).

Od 1 września 2018 r. odwołujący jest zatrudniony w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowisku magazyniera na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony w (...) sp. z o. o. spółce komandytowo akcyjnej siedzibą w O. (bezsporne).

Odwołujący miał świadomość istnienia limitu wynagrodzenia, które może osiągnąć i informował o tym przełożonego (zeznania odwołującego).

Również siostra O. R. (2) poinformowała kierownika o imieniu D., że odwołujący pobiera rentę socjalną i istotne jest aby nie przekraczał progu określonego przychodu. Wysokość wynagrodzenia zasadniczego nie przekraczała tego progu. Przez pierwszy rok O. R. (1) weryfikowała kwoty, dzwoniła do organu rentowego. W kolejnych latach O. R. (1) dzwoniła do kierownika z zapytaniem o weryfikację kwot, księgowa zapewniała, że pilnuje tych kwot. Odwołujący nie miał świadomości przekraczania progów. Przekroczenia wynikały z konieczności pracy w godzinach nadliczbowych, czego wymagał od odwołującego pracodawca. Z obawy o utratę pracy, odwołujący nie odmawiał pracy w godzinach ponadwymiarowych (zeznania świadka).

Decyzją z 28 września 2018 r., znak (...) organ rentowy ustalił wysokość przysługującej odwołującemu renty socjalnej na kwotę 1029,80 zł (k. 104).

16 listopada 2021 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W. zwrócił się do odwołującego o nadesłanie informacji o kwotach osiąganego przychodu w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia 2021 r., w rozbiciu na poszczególne miesiące ze wskazaniem terminów poszczególnych wypłat (k. 112).

W odpowiedzi na powyższe do organu rentowego wpłynęło zaświadczenie z 1 grudnia 2022 r. ze spółki (...) o wysokości przychodu osiągniętego w 2021 r. w rozbiciu na poszczególne miesiące (k. 121).

Organ rentowy dokonał rozliczenia świadczenia, porównując osiągnięty w kolejnych miesiącach przychód do dopuszczalnej wysokości przychodu dla renty socjalnej ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Stwierdził, że w miesiącach od stycznia do maja, we wrześniu i od listopada do grudnia 2021 r. powstała nadpłata z przyczyn leżących po stronie świadczeniobiorcy (notatka z 16 grudnia 2022 r. - k. 129).

Wcześniej - decyzją z 18 listopada 2022 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych (...) Oddział w W. stwierdził, że C. D. pobrał nienależnie świadczenia za maj, sierpień i wrzesień 2019 r. oraz styczeń, październik, listopad i grudzień 2020 r. w łącznej kwocie 8 000 zł, jednocześnie zobowiązując ubezpieczonego do zwrotu tej kwoty (k. 121).

Rozpoznając odwołanie C. D., Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z 18 marca 2024 r. w sprawie XXI U 1679/22 zmienił decyzję z 18 listopada 2022 r., uznając że ubezpieczony nie jest zobowiązany do zwrotu spornego świadczenia z lat 2019 i 2020 (k. 147).

Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił na podstawie złożonych do akt dokumentów, których autentyczność nie była kwestionowana przez strony i które Sąd uznał za wiarygodne a także na podstawie zeznań świadka O. R. (2) (k. 235) oraz zeznań ubezpieczonego (k. 236) przesłuchiwanego w charakterze strony, które to dowody Sąd uznał za wiarygodne.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Odwołanie Odwołującego podlegało uwzględnieniu jako zasadne.

W niniejszej sprawie stan faktyczny nie był sporny między stronami, a spór w niniejszej sprawie sprowadzał się do rozstrzygnięcia, czy odwołujący się Odwołujący jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia.

Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej, prawo do renty socjalnej zawiesza się w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubezpieczenia społecznego.

Ustępy 6 i 7 tego przepisu precyzują, że prawo do renty socjalnej zawiesza się za miesiąc, w którym zostały osiągnięte przychody, o których mowa w ust. 1 - 5a, w łącznej kwocie wyższej niż 70% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego do celów emerytalnych. Osoba pobierająca rentę socjalną lub jej przedstawiciel ustawowy są obowiązani niezwłocznie powiadomić organ wypłacający rentę socjalną o osiąganiu przychodu w kwocie powodującej zawieszenie prawa do renty socjalnej. Powiadomienie następuje w formie pisemnego oświadczenia. W przypadku gdy składki na ubezpieczenia społeczne są odprowadzane przez płatnika składek, osoba pobierająca rentę socjalną jest obowiązana do przedstawienia zaświadczenia albo oświadczenia określającego kwotę przychodu.

W niniejszej sprawie Sąd ustalił, że istotnie w niektórych miesiącach 2021 r. odwołujący uzyskał ze stosunku pracy przychód wyższy od poziomu określonego powyższymi przepisami:

miesiąc	wynagrodzenie brutto	70% przeciętnego wynagrodzenia	różnica
styczeń	3 810 zł	3 618,30 zł	191,70 zł
luty	3 882 zł	3 618,30 zł	263,70 zł
marzec	4 024 zł	3 820,60 zł	203,40 zł
kwiecień	3 912 zł	3 820,60 zł	91,40 zł
maj	3 874 zł	3 820,60 zł	53,40 zł
czerwiec	3 680,12 zł	3 977,10 zł
lipiec	3 532,34 zł	3 977,10 zł
sierpień	4 204 zł	3 977,10 zł	226,90 zł
wrzesień	3 733 zł	3 853,20 zł
październik	3 988 zł	3 853,20 zł	134,80 zł
listopad	4 041,29 zł	3 853,20 zł	188,09 zł
grudzień	3 508,16 zł	3 960,20 zł

Jednakże pobranie świadczenia mimo osiągnięcia przychodu wyższego od ustawowego limitu, nie oznacza automatycznie, że było to świadczenie nienależne, a odwołujący jest zobowiązany do zwrotu otrzymanych środków.

Kwestia ta nie jest uregulowana bezpośrednio w ustawie o rencie socjalnej, której art. 15 pkt 1 stanowi jednak, że w sprawach nieuregulowanych w ustawie stosuje się odpowiednio m.in. art. 138 - 144 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Zgodnie z art. 138 ust. 1 ustawy emerytalnej, osoba, która nienależnie pobrała świadczenia, jest obowiązana do ich zwrotu.

W myśl ust. 2 w/w przepisu, za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się:

1)  świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania;

2)  świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą świadczenia.

Zgodnie z ustępem 3 w/w przepisu za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu ust. 1 uważa się również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od organu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.

Nie można żądać zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń za okres dłuższy niż 12 miesięcy, jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ rentowy o zajściu okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, a mimo to świadczenia były jej nadal wypłacane, w pozostałych zaś wypadkach.za okres dłuższy niż 3 lata, z zastrzeżeniem ust. 5 (ust. 4 ww. przepisu).

Kwoty nienależnie pobranych świadczeń w związku z osiągnięciem przychodów, o których mowa w art. 104 ust. 1, podlegają zwrotowi za okres nie dłuższy niż 1 rok kalendarzowy poprzedzający rok, w którym wydano decyzję o rozliczeniu świadczenia, jeżeli osoba pobierająca to świadczenie powiadomiła organ rentowy o osiągnięciu przychodu, w pozostałych zaś przypadkach.za okres nie dłuższy niż 3 lata kalendarzowe poprzedzające rok wydania tej decyzji (ust. 5 ww. przepisu).

W myśl art. 84 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, osoba, która pobrała nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, jest obowiązana do jego zwrotu wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11. Odsetki, z zastrzeżeniem ust. 1 a, są naliczane od następującego po dniu wypłaty świadczenia do spłaty.

Z jednolitego utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego (por. wyrok SN z 6 października 2022 r. III USKP 11/22, Legalis, z 22 lutego 2023 r. II USKP 50/22, Legalis) wynika, że organ rentowy może domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia jedynie wówczas, gdy ubezpieczonemu można przypisać złą wolę (winę). W uzasadnieniu wyroku z 22 lutego 2023 r. (sygn. akt III USKP 50/22) Sąd Najwyższy wskazał, że może domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia jedynie wówczas, gdy ubezpieczonemu można przypisać złą wolę. Obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze wiedząc, że mu się ono nie należy, co dotyczy przede wszystkim osoby, która została pouczona o okolicznościach, w jakich nie powinna pobierać świadczeń. Wypłacenie świadczenia w sposób, na który nie miała wpływu wina (zła wola) świadczeniobiorcy, nie uzasadnia natomiast powstania po stronie osoby ubezpieczonej obowiązku zwrotu nienależnie pobranego świadczenia. Z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika, że nienależnie pobrane świadczenie w rozumieniu powyższych uregulowań to świadczenie, które zostało wypłacone mimo zaistnienia leżących po stronie ubezpieczonego okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części albo wskutek sfałszowania dokumentów lub innych środków dowodów lub innego świadomego wprowadzenia organu rentowego w błąd (wyrok I UK 90/07). Dlatego podstawowym warunkiem uznania, że wypłacone świadczenie podlega zwrotowi jest ustalenie, że bez podania nieprawdziwej informacji osoba ubezpieczona nie nabyłaby prawa do świadczenia, albo że w przypadku podania prawdziwej informacji prawo osoby ubezpieczonej do świadczenia emerytalnego byłoby inaczej realizowane niż miało to miejsce (wyroki Sądu Najwyższego: z 2 października 2018 r., I UK 248/17, OSNP 2019 nr 4, poz. 53; z 2 grudnia 2009 r., I UK 174/09, LEX nr 585709). Również w doktrynie podkreśla się, że zarzut pobrania nienależnego świadczenia z ubezpieczenia społecznego może być podniesiony tylko wobec osoby, która otrzymała świadczenie bezpodstawnie i to tylko wówczas, gdy osoba ta miała świadomość, że wypłacone świadczenie jej się nie należy (por. B. Gudowska: Zwrot nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych - część 1, PiZS 2011 nr 7, s. 18, część 2, PiZS 2011 nr 8, s. 28). Należy też podkreślić, że jak wynika z art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej, świadczenie uznaje się za nienależne, nie tylko w przypadku wypłacenia go wskutek świadomego wprowadzenia organu rentowego w błąd, lecz również wtedy, gdy świadczenie zostało wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części. W niniejszej sprawie istotny był drugi z wymienionych wyżej elementów składających się na definicję świadczenia nienależnego. Świadczenie zostało bowiem wypłacone odwołującemu się mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części.

Odnosząc powyższe zapatrywania do okoliczności niniejszej sprawy, stwierdzić również należy, że odwołujący się niewątpliwie, mimo otrzymanych pouczeń, nie zawiadomił organu rentowego o okolicznościach mających wpływ na zasadność wypłaty świadczenia. Jednakże z okoliczności sprawy wynikało, że z uwagi na rodzaj niepełnosprawności (odwołujący jest niedosłyszący w stopniu niemalże głuchoty) odwołujący się wymagał pomocy w kontakcie z pracodawcą i taką pomoc świadczyła siostra odwołującego się prosząc kierownika odwołującego się w firmie (...) o nieprzekraczanie przychodu w przypadku powoda z uwagi na pobieranie przez niego renty. Z ustaleń Sądu wynikało, że zdarzało się, że pracodawca wymagał od odwołującego się pracy w godzinach nadliczbowych, i to właśnie wynagrodzenie otrzymywane z tego tytułu doprowadziło do przekroczeń progów przychodów. Odwołujący się niechętnie godził się na polecenie pracy w godzinach nadliczbowych, ale czuł się do tego zmuszany. Ze względu na niewielkie przekroczenia limitu i ograniczone możliwości komunikacji, odwołujący mógł nie zauważyć, że przekraczał próg przychodów w poszczególnych miesiącach, skutkujący zawieszeniem renty socjalnej.

W konsekwencji Sąd Okręgowy uznał, że organ rentowy nie może domagać się zwrotu nienależnie pobranego świadczenia, gdyż ubezpieczonemu nie można przypisać złej woli. Odwołujący pozostawał w świadomości, że otrzymywane wynagrodzenie nie przekracza progu dochodu, skutkującego zawieszeniem renty socjalnej, działając w zaufaniu do pracodawcy, który miał świadomość sytuacji prawnej, niepełnosprawności odwołującego się i zobowiązał się do zwracania uwagi na kwotę przychodu odwołującego się, tak aby nie przekraczał on progu skutkującego zawieszeniem renty socjalnej. Dodać należy, że co do zasady ustalone wynagrodzenie zasadnicze progu takiego nie przekraczało. Do powyższego dochodziło jedynie wówczas, gdy odwołujący się był proszony przez pracodawcę o pracę w godzinach nadliczbowych. Odwołujący się jak wynikało z ustaleń w niniejszej sprawie nie miał świadomości, że jego przychód w spornych miesiącach uzasadniał zawieszenie prawa do renty. Należy podkreślić, że obowiązek zwrotu obciąża tylko tego, kto przyjął świadczenie w złej wierze wiedząc, że mu się ono nie należy. Tymczasem odwołujący się przyjmował rentę socjalną w dobrej wierze, uznając, że przy osiąganym przychodzie z tytułu umowy o pracę nie przekracza progu dochodu, skutkującego zawieszeniem renty socjalnej. Dodać należy, że analiza akt rentowych wskazuje, ze co do zasady odwołujący się informował ZUS o sytuacjach, że z uwagi na osiągany przychód prawo do renty ulegnie zawieszeniu, przykładowo 4 grudnia 2008 r. .

Wobec powyższego, Sąd Okręgowy na podstawie art. 477 ¹⁴ § 2 KPC zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że Odwołujący nie jest zobowiązany do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za kolejne miesiące 2021 r. w kwocie należności głównej 11 156,16 zł.

O kosztach zastępstwa procesowego Sąd orzekł na podstawie art. 98 KPC, zgodnie z którym strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). W rozpatrywanej sprawie stroną przegrywającą jest organ rentowy, który Sąd obciążył obowiązkiem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego na odwołującego się w kwocie 360 zł. Wskazana kwota, stanowiąca stawkę minimalną, została ustalona na podstawie § 9 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych.